آداب و رسوم شب چله در خراسان جنوبی

در ادامه این مطلب از روزنامه آوای خراسان جنوبی آمده است: یلدا واژه سریانی و به معنای میلاد است، به ویژه شب تولد میترا (ایزد مهر ایرانیان باستان) بوده است.در ادبیات فارسی، شب یلدا مظهر فراغ، جدایی، درازی و طولانی است و معمولاً شب هجران و زندان های تاریک را به شب یلدا تشبیه کرده اند.شب یلدا هر سال یک بار میهمان خانه ایرانیان می شود و به نوعی فرصتی برای مصاحبت و همنشینی با بزرگترها به ویژه پدر بزرگ ها و مادربزرگ ها را به وجود می آورد.در این شب آداب و رسوم مختلفی در گوشه و کنار کشور و در شهرها و استان ها برگزار می شود که در خراسان جنوبی نیز شب چله با آداب و رسوم خاصی همراه است.برای برگزاری این جشن خانواده ها سعی می کنند، تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.** آیین تاریخی یلدا قریب هفت سال پیش ثبت جهانی شددکتر محمدرضا مجیدی، استاد دانشگاه تهران، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و سفیر و نماینده سابق کشورمان در یونسکو که در دوران مسئولیت خود آثار فراوانی را از کشور ما در فهرست های جهانی ثبت کرده است در گفتگو با خبرنگار آوا در مورد آیین شب یلدا می گوید: شب یلدا یکی از آیین های تاریخی و فرهنگی ایران زمین است که نشان از نگاه ظریف ایرانیان را به طبیعت نشان می دهد.به گفته وی این آیین تاریخی هفت سال پیش ثبت ملی شد و ظرفیت ثبت جهانی و قرار گرفتن در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو را دارد.وی یادآور می شود از منظر روابط اجتماعی و خانوادگی نیز این آیین حامل پیام ها و ارزش های فراوان است از جمله صله ارحام و دید و بازدیدهای خانوادگی و بر محور بزرگترها جمع شدن که در تحکیم بنیان خانواده و روابط اجتماعی مؤثر است.این آیین چند هزار ساله امروزه در میان ملل و اقوام و کشورهای حوزه ایران، فرهنگی گرامی داشته می شود.** شاهنامه خوانی و کتابخوانی از قدیم در شب یلدا مرسوم بوده استمجیدی با بیان اینکه در خراسان قدیم هم آنگونه که اسناد مکتوب و شفاهی نشان می دهد به جای واژه یلدا، از شب چله و چله نشینی برای این آیین استفاده شده است و همچنان در میان بزرگترها و قدیمی ها این واژه متداول است.مراسم مختلفی را در این شب برگزار می کنند، یکی از این مراسم که نشان از نقش کتاب و کتابخوانی در حیات اجتماعی ایرانیان دارد، شاهنامه خوانی است که در خراسان بزرگ رواج داشته و امروز هم در سه استان خراسان جنوبی و رضوی و شمالی کم و بیش رایج است.وی درباره آیین کف زنی هم می گوید: در یک حرکت جمعی ریشه گیاهی به نام چوبک یا همان «بیخ» در اصطلاح محلی با استفاده از چوب های نازک انار ساعت ها به هم زده می شود تا تولید کف کند و پس از مخلوط کردن با شیره شکر و تزیین با مغز پسته و گردو آماده برای پذیرایی از مهمانان می شود.همه این مراسم و آیین ها جمعی و خانواده محور است.این استاد دانشگاه ادامه می دهد: در شرایط امروز که رسانه های نوین به ویژه فضای مجازی و شبکه های اجتماعی افراد را به انزوا کشانده، زنده کردن این آیین ها به تحکیم بنیان خانواده و روابط اجتماعی کمک می کند.** شب چله، جشنی تاریخی که برای سپاسگزاری از کشاورزان برگزار می شدهاستاد زبان های ایران باستان نیز در گفتگوی با خبرنگار آوا با بیان اینکه شب یلدا آخرین شب پاییز و طولانی ترین شب سال است که از قدیم به عنوان «شب چله» نامگذاری شده است، می افزاید: در گذشته زمستان حقیقی را دو ماه می دانستند و به چهل روز اول «چله بزرگ» و به بیست روز بعد «چله کوچک» می گفتند و در ابتدای چله بزرگ جشن «شب چله» می گرفتند.به گفته دکتر محمد تقی راشد، شب یلدا در خراسان جنوبی یک جشن تاریخی بوده و برای تجلیل از کشاورزان و محصولات کشاورزی برگزار می شده است که البته اکنون تغییرات بسیاری یافته است.این پژوهشگر برجسته خاطر نشان می کند: شب چله یا « شو چله» بلندترین شب سال است در واقع شبی است که از آنجا به بعد شب ها رو به سراشیبی می افتد، بعد از شب چله از طول شب ها کاسته شده و بر طول روز افزوده می شود.** همه فامیل بر گرد کرسی جمع می شدند و « اوسونه» می گفتندوی خاطر نشان می کند: برپا کردن کرسی ذغالی از ویژگی های شب چله در خراسان جنوبی است و یکی از دلایل این موضوع نیز استقبال از فصل سرد زمستان است.گذاشتن یک سینی بزرگ موسوم به مجمعه از دیگر رسوم شب چله است که در آن انواع میوه ها و آجیل می گذاشتند و معمولاً همه افراد فامیل بر گرد این کرسی جمع می شدند و افسانه های قدیمی که در لهجه محلی به «اوسونه» مشهور است را بیان می کردند و از این طریق شب خاطره انگیزی را برای خود ثبت می کردند.راشد محصل با بیان اینکه اهمیت دی در ایران قدیم بسیار بالا بوده، ادامه می دهد: چون حالت چرخشی داشته گاهی اول دی ماه اول سال نو در تقویم باستانی بوده است.این روز میمون و مبارک بوده و ایرانیان آن را جشن می گرفتند، همچنین دهم بهمن هم جشن می گرفتند و به چله کوچک و چله بزرگ معروف بوده است.وی تصریح کرد: مردم بیرجند در حالی شو یلدا را گرامی می دارند که در گاه شماری سنتی استان فصل زمستان شامل چله بزرگ به مدت 40 روز و چله کوچک، به مدت 20 روز معرفی می شود.در خصوص آداب و رسوم شب یلدا در منطقه خراسان جنوبی اظهارات مختلفی شده، به گونه ای که عده ای معتقدند در این شب خانواده ها در خانه بزرگ فامیل گرد هم آمده و تا پاسی از شب را در کنار یکدیگر با شادی و سرور سپری می کنند و برای برگزاری این جشن خانواده ها سعی می کنند، تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه، کنو و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.** کف زنی آیین سنتی و بسیار با نشاط خراسان جنوبیمحمد حسن قلندری پژوهشگر و محقق نیز می گوید: کف زنی آیینی بسیار زیبا است که در خراسان جنوبی در شب یلدا مرسوم است.وی یاد آور می شود: «کف» نوعی شیرینی است، برای تهیه این شیرینی محلی مقداری چوبک که در گویش بیرجند «پشمشویه» یا «بیخ» می ‏نامند (ریشه نوعی گیاه صحرایی است) را کوبیده و چند بار در آب می ‏جوشانند.وی ادامه می دهد: وقتی که «کف» از هر جهت آماده شد آن را در ظرف هایی می ‏کشند و روی آن را مغز کوبیده گردو، بادام، پسته و تخم رازیانه و بادیان می ‏پاشند و میل می کنند و از بازی های زیبایی آن این است که جوانان قبل از شیرین شدن کف برای شوخی آن را به سر و صورت هم می مالند و گاهی نیز در شب های برفی برای شگون مقداری از کف را روی برف ها می ریزند.** شب چله ای، مراسمی که هنوز هم با شکوه برگزار می شودقلندری خاطر نشان کرد: شب چله جنبه دیگری نیز دارد که به شب چلگی معروف است مراسمی که هنوز هم با شور خاص برگزار می شود.این مراسم مخصوص پسرانی است که نامزدشان هنوز در خانه پدریش است و ازدواج صورت نگرفته است و خانواده داماد هدایای مرسومی را از جمله کفش و لباس زمستانی میوه و شیرینی و... به شکل های زیبا بسته بندی می کنند و به همراه بزرگان فامیل برای عروس می برند.این پژوهشگر خراسان جنوبی از بازی های دسته جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان های قدیمی یاد کرد و افزود: این بازی ها توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل برگزار می شود و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستان های خراسان جنوبی است.این محقق یاد آور شد: در برخی از مناطق خراسان جنوبی از جمله شهرستان قاین شب یلدا شکوه خاصی داشته و مردم این منطقه هنگام برداشت محصولاتی نظیر انار، انگور، خربزه و هندوانه مقداری از این میوه ها را برای مصرف در شب یلدا در مکان های سرد و در خانه های قدیمی و گنبدی نگهداری می کنند تا در شب چله در کنار خانواده و اقوام از این میوه ها میل کنند.قلندری با بیان اینکه در پایان شب هم به رسم دیرینه خانواده های ایرانی، میهمانان با آجیل، میوه و شیرینی پذیرایی می شوند، ادامه می دهد: در گذشته برای پذیرایی از برگه زردآلو، هلو، چغندر و تخمه خربزه و هندوانه و شاهدانه به جای آجیل، میوه و شیرینی امروز استفاده می شد ولی اکنون دیگر این مراسم کمرنگ شده اند.** مغازه ها تا پاسی از شب باز هستندفروشندگان هم در شب یلدا تا پاسی از شب از بستن در مغازه خود خودداری می کنند تا بتوانند فروش خوراکی های شب چله مردم را در برپایی این سنت کهن ایرانیان یاری کنند.یک مغازه دار با بیان این مطلب می گوید: شادی و نشاط در خانه ها، فراموش کردن کدورت ها و جویا شدن احوال یکدیگر از مهمترین آثار شب یلدا است.بازی های دسته جمعی همچون گل یا پوچ، طرح معما و چیستان و بازگویی قصه و داستان های قدیمی توسط سالخوردگان و بزرگان فامیل و گرفتن فال حافظ از دیگر مراسم شب یلدا در بیرجند و سایر شهرستان های خراسان جنوبی است.وی خاطر نشان می کند: از مراسم شب یلدا، در بیرجند بین اقوام و دوستان مرسوم بوده است، بعد از نماز مغرب و عشا (نماشوم) فامیل درجه یک و گاهی بستگان درجه دو به منزل بزرگ فامیل از جمله پدر بزرگ ها و یا بزرگترها با وقت قبلی جمع می شوند و طبق هماهنگی که قبلاً صورت گرفته هر خانواده بسته به امکانات موجود یک یا چند قلم از اقلام پذیرایی را تقبل نموده و با خود می آورد.بعد از اینکه اکثر مدعوین در آنجا جمع شدند؛ توسط بزرگ فامیل آیاتی چند از قرآن حکیم قرائت می شود و با دعای خیر برای بیماران و سلامتی جمع حاضر، با سینی چای پذیرایی از میهمانان شروع می شود.در بعضی از خانواده ها مراسم کف زنی و تنقلات است که لذت داستان سرایی ها و خاطرات شیرین بزرگترها را دو چندان می کند، این شب نشینی تا پاسی از شب ادامه دارد.یلدا یعنی یادمان باشد که زندگی آنقدر کوتاه است، که یک دقیقه بیشتر با هم بودن را باید جشن گرفت.7559/2047/