وقتی جنگ دختر ندارد

باشگاه خبرنگاران تسنیم "پویا" - احسان زیورعالم

امیر مهندسیان در یک بازه 24 ساعته توانست در دو ساحت، دو رویداد فرهنگی متضاد رقم زند. در یک سو در نخستین جشنواره فیلم کوتاه سما موفق به کسب جایزه می‌شود و در سوی دیگر نمایش او که موضوعش دفاع مقدس است، توسط شورای نظارت و ارزشیابی اداره کل هنرهای نمایشی توقیف می‌شود. این یادداشت قصد ندارداین حاشیه را باز کند؛ اما در پی خوانشی است که چرا نمایش «لیلی نام تمام دختران ایران زمین است» با چنین مساله‌ای دچار شده است.

«لیلی نام تمام دختران ایران زمین است» داستان چهار سرباز در جبهه جنگ است. چهار سرباز در شهری زیر آتش دشمن که هر روز از جمعیتش کاسته می‌شود. چهار سرباز هر یک به نوعی ذهن و فکرشان در این است که به محض پایان خدمت ازدواج کنند یا در واقع ذهن این چهار جوان متوجه جنس مخالف است. با پیدا شدن یک لباس زنانه این فضا از ذهن به عین تبدیل می‌شود. رابطه مخدوش این چهار نفر به یک کشمکش خشونت‌آمیز منجر می‌شود و در نهایت واقعیت زمانی رو می‌شود که فاجعه رخ می‌دهد.

«لیلی نام تمام دختران ایران زمین است» نمایش جذابی است و البته یک گام به جلو در حوزه تئاتر دفاع مقدس. این گام رو به جلو در ساختار نیست؛ بلکه در مضمون است. این بار مهندسیان چیزی را کاوش کرده است که شاید در دهه گذشته یک تابو باشد. این گام رو به جلو به شدت وامدار درام‌نویسی علیرضا نادری و به خصوص نمایشنامه «پچپچه‌های پشت خط نبرد» است. علت این نزدیکی و تقارب را از همان شروع می‌تواند دریافت. یک شخصیت ناتو که مدام میان افراد اختلاف ایجاد می‌کند، برآمده از آثار نادری است. نمایش با شوخی آغاز می‌شود - البته منهای تصویر گفتاری که بر پرده سفید پیش از آغاز نمایش می‌بینید - که باز یادآور نادری است؛ اما این اثر در نهایت یک کپی از درام علیرضا نادری نیست.

اگرچه نادری نیز در «پچپچه‌ها...» به جهان چند سرباز - به جای گریز به زندگانی رزمنده داوطلب - پرداخته است و مهندسیان نیز همین رویه را انتخاب کرده است, اما این دو به سبب اختلاف نسل دو رویه کاملاً متضاد را برگزیده‌اند. بخش مهمی از تجربه نادری به اختلافات فکری دو جریان انقلابی در کنار نوعی تلاش برای بقا و ترس از مرگ است. در واقع نگرش نادری از درونیات توام با اندیشه همراه است.

اما نمایش «لیلی نام تمام دختران ایران زمین است» شق دیگری را دنبال می‌کند. مهندسیان به دنبال مناسبات روانی و کنکاش تمایلات انسانی است؛ البته این تمایلات همواره در لفافه‌ای بوده که صحبت از آن مشکل بوده است. این واقعیت که یک فرد حاضر در جبهه تمایلات خاصی نسبت به جنس مخالف داشته کتمان ناپذیر است. لیکن مهندسیان برای بیان حرفش به سمت و سوی استعاره و کنایه رفته است. همین شکل کنایی خوانشی از مفهوم فتیش می‌تواند باشد. حال اینکه این حرف درست است یا غلط به تاویل تماشاگر مرتبط است و شاید همین مساله موجبات توقیف نمایش را فراهم کرد.

از دید نگارنده انتخاب موضوع مهندسیان به جا و درست بوده است. او به دنبال خلق تصویری انسانی از یک سرباز است و این تصویر کاملاًَ نشأت گرفته از باور عمومی است. اینکه سربازان تمایلات جنسی شدید دارند. صحت و سقم این حرف را باید به یک روانشناس سپرد؛ ولی برای کسانی که تجربه سربازی داشته‌اند شوخی بر سر غذاهای پادگان همیشگی و کنایه‌آمیز است.

ولی این همه حرف نیست. شاید این یک گفته تا اینجا یک تاویل تک بعدی باشد و البته این تاویل به شدت با ساختار نمایش گره خورده است. بیاییم اول و آخر نمایش را در نظر بگیریم. در ابتدای نمایش بر پرده سفید اطلاعاتی از تجاوزات جنسی نیروهای بعثی به زنان ایرانی ارائه می‌شود. این اطلاعات می تواند هر ایرانی را تحریک کند و در او را درگیر سیلان عاطفی کند. در انتهای نمایش یکی از شخصیت‌ها ساکی مملو از لباس‌های زنانه را نشان می‌دهد که صاحبان آن به دست دشمن بعثی به قتل رسیده‌اند.

در فاصله این آغاز و پایان اما رخداد دیگری شاهدیم. مخاطب مجموعه‌ای از شوخی‌هایی را می‌بیند که چندان با آغاز و پایان سنخیتی ندارد. البته این فقدان سنخیت المان‌های مشترکی دارد، چیزهایی مثل زن، لیلی، لباس زنانه و مهمتر از هم ترک شهر توسط مردم. اما سوال این است که میانه نمایش چه کارکردی دارد؟ جواب دوگانه است و این دوگانگی باز می‌توانسته عامل توقیف کوتاه‌مدت نمایش باشد.

از یک سو، می‌تواند استنباط کرد از لحاظ روایی و فرمی نمایش ایجاد کاتارسیس می‌کند. این کاتارسیس در تجربه تماشای اثر با مخاطب ملموس است. یک بازه طولانی صدای خنده مخاطب را می‌شنوید و ناگهان سکوت سنگین. اتفاق نهایی ضربه‌ای کاری است که نمایش وارد می‌کند. اما همین تفاوت می‌تواند نگرش دومی را ایجاد کند که نسبت به فضای کمیک به هدف نمایش عادلانه نیست و در نهایت مخاطب صرف به یک فضای جنگی می‌خندد.

به هر روی نمایش «لیلی نام تمام دختران ایران زمین است» نمایشی است قابل تامل از تغییر نگاه درام‌نویس جوان به مقوله دفاع مقدس و البته غور در شخصیت‌های هم سن و سال خود. نمایش برحسب تیم اجرایی پذیرفتنی است و امید باز شدن دریچه‌هایی نو بر مقوله دفاع مقدس را نوید می‌دهد.

انتهای پیام/