میرزا حسن رشدیه و نظام آموزش نوین

پیش از تشکیل دارالفنون، مدرسه در ایران در واقع معادل حوزه علمیه کنونی بود. مرکزی در زیرمجموعه مسجد که به آموزش درس هایی در زمینه احکام و شریعت می پرداخت. به مرور زمان مدرسه ها از مکان های مذهبی جدا شدند و محتوای آموزشی آن ها متنوع تر و متفاوت تر شد.امر آموزش در ایران پیشینه ای طولانی دارد که نخست در رشته های خاص صورت می گرفت. شاید همین موضوع سبب شد تا سرجان مالکوم سفیر انگلیس در دربار فتحعلی شاه قاجار در کتاب خود بنویسد: «در دیگر علوم، اهالی حالیه ایران، مثل مردم قدیم این ملک اند. از ریاضی کم سررشته دارند و نجوم را هم بیشتر به جهت تعیین اوقات و احکام رایجه تحصیل می کنند... در این اواخر مختصری از قواعد کاپرنیکس با شرح نیوتان در فارسی ترجمه شده است بلکه سبب ترقی مردم در این باب شود و چند نفری هم تحصیل کرده اند. لکن محتمل نیست که این گونه انوار دانش به زودی ظلمت زدای ابر جهالتی که هم از سده های دراز محیط به آفاق مملکت بوده، شود... تا به حال بنابر تغییرات ملکی و انقلابات دولتی، دریای دانش در ایران علی الاتصال در جزر و مد بوده و مادامی که مردم این ملک در تحت حکومت بی ثابت و بالغلبه اند، بر همین نهج خواهد بود».این امر سبب شد تا دلسوزان جامعه، علم و فن را از اساسی ترین نیازهای مردم بدانند و از هیچ کوششی در مسیر دستیابی به این مهم فروگذاری نکنند. به همین منظور امیرکبیر پس از بازدید مدرسه های روسیه درباره تشکیل دارالفنون در تهران اندیشید و سرانجام با برپایی آن، به آموزش انواع علم، فن، صنایع و حرفه های گوناگون همت گماشت.مقایسه میزان پیشرفت ایران با اروپا در دوره تشکیل دارالفنون، تنها بر پایه بُعد مادی بود و علوم نظری همچون فلسفه، حقوق و الهیات همچنان در انحصار مدرسه های قدیم باقی ماند. رویکرد دولتمردان قاجار به آموزش نوین، نخبه گرایانه بود و از میزان اعزام گروه های برگزیده دانشجویان به اروپا یا جذب قشر خاصی از جوانان برای تحصیل در دارالفنون و برخی دیگر از مدرسه های تخصصی فراتر نمی رفت.پس از آن نخستین دبستان به سبک نوین در 1266خورشیدی به همت میرزا حسن رشدیه در تبریز تشکیل شد. وی در 1229 خورشیدی در محله چرندآب تبریز دیده به جهان گشود و دوره ابتدایی را در زادگاه خود سپری کرد.میرزا حسن رشدیه در سفر های خود به ویژه به بیروت و استانبول، متوجه نقش نظام آموزشی تازه در پیشرفت و ترقی اجتماعی شده بود، به همین دلیل کوشید تا در کشور نیز این موضوع را عملی سازد و این چنین به برپایی مدرسه هایی به سبک نوین در ایروان، تبریز و مشهد همت گمارد، اما این مدرسه ها با کار شکنی ها و دسیسه های درباریان از ادامه فعالیت بازماند و این فرهنگ دوست به وسیله عبدالمجید میرزا عین الدوله به کلات مشهد تبعید شد.مهم ترین خدمت رشدیه به نظام آموزش همگانی در ایران با وجود تمامی این سخت گیری ها، تدوین الفبای صوتی و ساختارمند کردن آموزش خواندن و نوشتن در کشور بود که بر پایه آن، افراد می توانستند نه تنها کتاب های خاص آموزش داده شده در مدرسه، بلکه دیگر منبع های نوشتاری را نیز به آسانی مطالعه کنند. همچنین وی در سال های پایانی عمر خویش به آموزش الفبای نابینایان پرداخت و از طرفداران برپایی مدرسه های دخترانه در تهران بود.میرزا حسن رشدیه در زمینه روزنامه نگاری نیز فعالیت داشت و به انتشار روزنامه هایی همچون «مکتب و تهران» پرداخت. از او 27 جلد کتاب به یادگار مانده است. وی در زمینه سیاسی نیز به انتشار شب نامه و پخش آن علیه حکومت قاجار پرداخت که به همین دلیل دستگیر و تبعید شد.سرانجام میرزا حسن رشدیه پس از سال ها تلاش در مسیر اعتلای نظام آموزشی کشور و رشد فرهنگ جامعه ایران در 29 آذر 1323خورشیدی در قم درگذشت و به دیار حق شتافت.«محمد بقایی» نویسنده و پژوهشگر تاریخ ایران به مناسبت سالروز درگذشت میرزا حسن رشدیه در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با اشاره به شرایط علم آموزی در دوره قاجاریه، گفت: در ایران آموزش از مسیر مکتب خانه انجام می شد. میرزا حسن رشدیه نیز در مکتب خانه آموزش دیده بود و نسبت به سبک آموزش و وضعیت مکتب خانه ها آشنایی کامل داشت و از سخت گیری های فراوانی که در آن مکان ها صورت می پذیرفت، رضایت نداشت، همین امر زمینه های شکل گیری اندیشه های آموزش نوین در ذهن وی را فراهم ساخت و این چنین او به تشکیل مدرسه و آموزش به سبک نوین اندیشید.این پژوهشگر تاریخ ایران بیان داشت: وی با خواندن روزنامه های «ثریا، اختر» و ... به این حقیقت دست پیدا کرد که شمار ایرانی های با سواد بسیار کم است، به همین دلیل راهی بیروت شد و به مدت دو سال در مدرسه فرانسوی زبان آن دیار به تحصیل پرداخت. پس از مدتی و در 1261 خورشیدی با هدف تشکیل مدرسه به شیوه نوین در کشور، از مدرسه های تازه استانبول بازدید کرد. در آن شهر بود که الفبای صوتی را برای جایگزین کردن با روش قدیمی آموزش در مدرسه های تازه ابداع کرد.این نویسنده در ادامه افزود: با توجه به دست نوشته ها و خاطره های حسن رشدیه، به این نتیجه می توان رسید که وی از مکانی مشخص، مدرک یا گواهی نامه تحصیلی دریافت نکرده است و تنها در مدرسه هایی که به امر یادگیری پرداخت، آموزش می دید.وی درباره تشکیل مدرسه به سبک نوین به وسیله میرزا حسن رشدیه، گفت: وی در نظر داشت نخستین مدرسه نوین را در تبریز بر پا کند اما به چند دلیل این امر میسر نشد. او در 1262 خورشیدی نخستین مدرسه خود را برای کودکان مسلمان قفقاز در ایروان تشکیل داد و با اصول(الفبای صوتی) از اختراع های خویش به امر آموزش پرداخت.محمد بقایی تصریح کرد: پس از چهارسال اقامت و مدیریت مدرسه در ایروان، ناصرالدین شاه در هنگام بازگشت از سفر دوم خود به فرنگستان؛ از ایروان می گذشت و با مشاهده مدرسه رشدیه از او خواست تا برای تشکیل چنین مدرسه ای به ایران بازگردد. این چنین وی در 1266خورشیدی نخستین مدرسه نوین کشور را در محله ششگلان تبریز بنا نهاد،اما این مکان و به دنبال آن مدرسه های دیگری که در این شهر تشکیل شد، با کار شکنی ها درباریان از ادامه فعالیت بازماندند و تعطیل شدند.این پژوهشگر تاریخ ایران در ادامه یاد آور شد: مکتب داران نیز به دلیل مشاهده رشد و شکوفایی فعالیت این فرهنگ دوست با او مخالفت کردند و از هیچ کوششی برای ضربه زدن به مدرسه های نوین فروگذاری نکردند، حتی به تخریب مدرسه های او پرداختند. در واقع سخت ترین دوره فعالیت رشدیه در ایروان و تبریز بود. هنگامی که میرزا علی خان امین الدوله نخست وزیر شد، وی را به تهران دعوت کرد و دوره شکوفایی کار میرزا حسن رشدیه در تهران آغاز شد. در این شهر از نظر مالی و فرهنگی مورد پشتیبانی امین الدوله و شیخ هادی نجم آبادی قرار گرفت.این نویسنده اظهار داشت: در این زمان مکتب داران به دلیل آن که نمی توانستند با او مخالفت کنند به تشکیل مدرسه به سبک نوین تشویق شدند. اما پس از مدتی امین الدوله از نخست وزیری برکنار شد و میرزا علی اصغر خان امین السلطان بر جای او نشست و به بهانه های مختلف از توسعه مدرسه های نوین جلوگیری کرد. به این ترتیب در این زمان با اندیشه های روشنگرایانه رشدیه و مدرسه های او به شدت مخالفت شد، به میزانی که وی به قم رفت و تا پایان عمر در آنجا روزگار گذراند.وی در ادامه درباره ویژگی های مدرسه های نوین، بیان کرد: میرزا حسن رشدیه سبک سنتی مکتب خانه را کنار گذاشت و مدرسه های تازه ای برپا کرد. وی در کلاس های درس، میز، نیمکت و تخته سیاه گذاشت و زمانی را برای تفریح شاگردان در نظر گرفت و برای اعلام زمان استراحت، یکی از دانش آموزان با صدای بلند شعار زیر را که سروده رشدیه بود، می خواند: «هر آنکه در پی علم و دانایی است- بداند که وقت صف آرایی است». وی کتاب هایی نوشت که یکی از آنها کتاب «اصول عقاید یا اتحاد بشر» است. این کتاب با عنوان «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می شود.محمد بقایی در پایان در مورد تاثیر آموزش نوین و مدرسه ای رشدیه، گفت: تا هنگامی که تمامی آموزش ها بر پایه مکتب بود، شاگردان تاثیر آن چنانی در جامعه نداشتند اما با شروع آموزش نوین به وسیله میرزا حسن رشدیه در کشور، شاگردانی که در مدرسه های او تحصیل کردند؛ توانستند نقش مهم و تاثیرگذاری در جامعه و در انقلاب مشروطه از خود بر جای بگذارند.*گروه اطلاع رسانی(مهدی احمدی)پژوهشم**9370**2002**9131