خواجه عبدالله انصاری و مناجات های عارفانه

«الهی هر كه تو را شناخت و علم مهر تو افراخت هر چه غیر از تو بود بینداخت/آن كَس كه تو را شناخت جان را چه كند/فرزند و عیال و خانمان را چه كند/دیوانه كنی هر دو جهانش بخشی/دیوانه تو هر دو جهان را چه كند». این متن بخشی از دفتر مناجات نامه «شیخ ‌الاسلام ابواسماعیل عبدالله بن ابی‌منصور محمد» مشهور به پیر هرات، پیر انصار، خواجه عبدالله انصاری و انصاری هروی از دانشمندان و عارفان بزرگ ایران است.
وی در 384 خورشیدی در كهن دژ از توابع هرات دیده به جهان گشود و در چهارسالگی خواندن و نوشتن را در مكتب خانه فراگرفت و در 9 سالگی به دلیل زبان گویا و استعداد فراوانی كه داشت به سرودن شعرهای فارسی و عربی روی آورد.
خواجه عبدالله انصاری قرآن و حدیث را نزد استادانی چون «یحیی ابن عمار» و «طاقی سجستانی» آموخت و پس از مدتی برای افزودن به دانش خویش راهی نیشابور شد و سپس به طوس و بسطام سفر كرد و به جمع آوری حدیث همت گماشت. دیدار با شیخ ابوالحسن خرقانی عارف وارسته سبب شد تا در مسیر عرفان گام بردارد و از آن پس اثرهای تاثیرگذار و دلنشینی را از خود برجای بگذارد. آثار این شاعر بزرگ دنیای پر شوری را از دست یابی به سعادت ازلی، خودشناسی و خداشناسی به همگان نشان می دهد. این عالم بزرگ با تلاش و كوشش بسیار، شیوه و بیان نوینی را در زبان فارسی به وجود آورد كه تركیبی از نثر و نظم دلنشین فارسی است.
خواجه عبدالله انصاری در دوره حكومت غزنویان و سلجوقیان زندگی می كرد و در آن هنگامه برخی از عالمان و ادیبان به مخالفت با سبك و روش این شاعر وارسته پرداختند و فعالیت او را محدود كردند، این امر سبب شد تا این محدث بزرگ به مدت یك سال زندانی شود
سرانجام خواجه عبدالله انصاری عارف نامی پس از سال ها آموزش، بحث و راهنمایی جامعه در 467 خورشیدی در 85 سالگی در گازرگاه هرات دیده از جهان فروبست و به دیار حق شتافت.
«مهناز جعفریه» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز تولد خواجه عبدالله انصاری، گفت: سده چهارم و نخستین سال های سده پنجم دوره كمال و توسعه نثر فارسی به شمار می رود. نوشته ها و منشات(مجموعه نامه ها) منثور تا این زمان بیشتر به زبان عربی بودند اما از این تاریخ به بعد شاهد رشد فارسی نویسی و بلوغ نثر هستیم. اثرهای نویسندگان این دوره، تمامی موضوع های حكمی، كلامی، عرفانی و علمی را شامل می شود و اگر چه در سده هفتم با حمله مغولان بسیاری از كتاب های فارسی این دوره از میان رفت، اما اثرهای فارسی زبان كه به نسل های بعد انتقال یافت، بسیار است.
وی درباره سبك نثر این دوره اظهار داشت: سبك نثر در این هنگامه به مرور از حالت ساده و قدیمی به نثر متكلف و مصنوع(پیچیده) گرایش پیدا كرد و علاوه بر آن مسجع نویسی(نثری آهنگین و شعرگونه) و استفاده از كلمه های مترادف، سبب ایجاد اطناب(طولانی) سخن شد كه این امر در كلام عارفان و بزرگان بسیاری مشاهده می شود. یكی از این اثرهای ارزشمند را باید «منقولات» نوشته «شیخ ابوسعید ابی الخیر» عارف بزرگ ایرانی دانست كه به نام «اسرار التوحید» ثبت شده است. پس از وی نثر موزون مسجع را می توان در «كشف المحجوب» نوشته علی جلابی هُجویری از عارفان بنام سده پنجم مشاهده كرد تا آنكه این روش در اثرهای خواجه عبدالله انصاری به كمال رسید، تكرار سجع در سخن وی، كلام نثر عادی را به نظم نزدیك كرده است و شاید یكی از دلیل های ماندگاری مناجات نامه، حالت شعرگونه سخن شیخ الاسلام باشد.
این استاد زبان و ادبیات فارسی در ادامه افزود: در اثر «كشف الاسرار و عدة الابرار» نوشته ابوالفضل رشید الدین میبدی نویسنده و مفسر قرآن كه برپایه تفسیر پیر هرات نوشته شده مانند این جمله بسیار است: «ایـن اسـت خطاب خطیر و نظام بی نظیر/ این است سخن پر آفرین و بر دل ها نشین و بر جان ها شیرین/ دل را انس وجان را پیغام/ از دوست یادگار و برجان عاشقان سلام.» در این عبارت واژه های قرینه ای به كار رفته است كه هر كدام به شیوه ای موزون و زیبا جمله را به پایان می رسانند.
این استاد ادبیات، خواجه عبدالله انصاری را نویسنده، شاعر، مفسر، عارف و محدث برشمرد و بیان داشت: او به برخی شهرها و كشورها سفر كرد و در طول آن به آموزش، تفسیر، حدیث و قرآن می پرداخت، در یكی از این سفرها به خدمت شیخ ابوالحسن خرقانی عارف فرهیخته رفت كه این امر سبب ورود وی به دنیای عرفان شد و این چنین شیخ ابوالحسن خرقانی را به عنوان پیر و مراد خود انتخاب و تمامی داشته های عرفانی خویش را از این ادیب توانا كسب و پیر انصار بیشتر زندگی خود را در هرات سپری كرد و به دلیل شهرت بسیاری كه در میان مردم داشت، به عنوان «شیخ الاسلام» نیز نامیده شد.
وی درباره اندیشه های خواجه عبدالله انصاری اظهار داشت: اندیشه او برگرفته از قرآن و سنت پیامبر اكرم(ص) است و دلیل آن نوشتن تفسیر قرآن مجید به شمار می رود و مشهورترین آن تفسیر «پیر هرات» است كه در سال های بعد با گردآوری و تدوین این تفسیر به وسیله ابوالفضل رشید الدین میبدی نویسنده و مفسر قرآن، نام آن به «كشف الاسرار و عده الابرار» تغییر كرد. این اثر دارای چند بخش است كه مهم ترین قسمت آن را باید بحث عرفانی آیه ها برشمرد. بیشتر شهرت این عارف را باید به دلیل نگاشتن اثر جاودانه «مناجات نامه» دانست كه نیایش و راز و نیاز او در این اثر به درگاه خداوند، نهایت بندگی وی را در برابر معبود بی همتا نشان می دهد. اندیشه پیر انصار را در شروع مناجات نامه می توان به خوبی درك كرد: «یا رب دل پاك و جان آگاهم ده/آه شب و گریه سحرگاهم ده/در راه خود اول زخودم بیخود كن/بیخود چو شدم زخود بخود راهم ده».
جعفریه در ادامه از دیگر ویژگی های مناجات نامه سخن گفت و عنوان كرد: سخن گفتن با پروردگار آغازگر بیشتر جمله های این كتاب است به همین دلیل به این كتاب «الهی نامه» نیز می گفتند. وی در هر بند از مناجات این كتاب به تعدادی از نام ها و صفت های خداوند در میان كلامش اشاره كرده و در پایان هر بند به نوعی اظهار بندگی و ناتوانی خود را در برابر رحمان بی همتا نشان داده است. خواجه عبدالله انصاری نزد استادانی چون «ابوعبدالله تایی» و «امام یحیی شیبانی» علوم صوری(علوم صوری شاخه‌ای از دانش برشمرده می شود كه با منطق، ریاضی، نظریه سیستم‌ ها، علوم رایانه، نظریه اطلاعات، نظریه تصمیم، آمار و برخی جنبه‌های زبان ‌شناسی درارتباط است) را فرا گرفت.
این استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینكه برخی از واژه های تفسیر هروی تغییر كرده است، گفت: تفسیر خواجه عبدالله انصاری به لهجه هروی بود و بعدها به دلیل تصرف نسخه نویسان در این اثر، كتاب از لهجه هروی درآمد و به زبان فارسی امروزی نزدیك شد. در گذشته نسخه نویسان به هنگام نسخه برداری از روی اثری، اگر واژه نامفهومی را در متن می یافتند؛ واژه تازه ای را جایگزین آن می كردند، در نتیجه اینك این اثر به زبان فارسی ادبی معاصر شبیه تر است. «كنز السالكین، منازل السائرین، باب العارفین و مناجات نامه و قلندرنامه و تعدادی مقاله و مواعظ» را می توان از دیگر اثرهای ارزشمند خواجه عبدالله انصاری برشمرد. تفسیرها و توضیح هایی كه در این اثرها تكرار شده، عرفانی است. این ادیب فرهیخته در زمینه سرودن شعر فعالیت زیادی نداشت و سروده های وی در مناجات ها و كتاب های او آمده است اما بیشتر شهرت پیر هرات را نوشتن اثرهایی چون مناجات نامه و طبقات الصوفیه دانسته اند.
جعفریه ویژگی های نثر عرفانی را چنین توصیف كرد: نثر این دوره به نثر سنگین نزدیك می شود و به شیوه مصنوع(پیچیده) است؛ خواجه عبدالله انصاری از پیشگامان نثر مصنوع و مسجع به شمار می رود، نثری كه بعدها به وسیله سعدی شیرازی به كمال رسید. ادیبان بسیاری چون ابوالفضل رشید الدین میبدی صاحب تفسیر كشف الاسرار، امیر حسینی هروی نویسنده نزهه الارواح و كتاب مقامات حمیدی اثر قاضی بلخی از نثر خواجه عبدالله انصاری پیروی كرده اند. نوشته های پیر انصار به دلیل كوتاه بودن در جذابیت مطالب و مفاهیم، بسیار خوب در ذهن جای گرفته و به میزان اغراق به سجع نزدیك نشده اما قاضی حمید الدین بلخی در مقامات خود آرایه سجع را بسیار به كار برده است تا میزانی كه این امر سبب ملال خاطر خواننده می شود. سعدی شیرازی در گلستان توانست به خوبی از خواجه عبدالله نوری پیروی كند و به صورت دقیق سجع، موازنه ها و شیوه آمیزش نظم و نثر را در آثار خویش به كار برد.
این استاد زبان و ادبیات فارسی، خواجه عبدالله انصاری را از مفسران بزرگ دانست و خاطر نشان كرد: تفسیرهای او دارای درون مایه های حكمی، كلامی و عرفانی است، همچنین پیر هرات در زمره یكی از رباعی گوی های بنام ایران قرار دارد، پیش از او شیوه نثر مسجع در اثرهای ابوسعید ابی الخیر مشاهده می شود اما افرادی كه پیش از وی در این زمینه فعالیت داشتند به دلیل اینكه از خود نوشته ا